सुबास हुमागाईं, काठमाडौं

पछिल्लो समय विश्व बजारमा जस्तै ई-स्पोर्ट्सको लोकप्रियता नेपालमा पनि बढ्दो छ । विशेषगरी टिनएज र युवा पुस्तामाझ यसको प्रभाव अत्याधिक छ । व्यावसायिक रुपमा नै जरो गाड्न सुरु गरिसकेको ई-स्पोर्ट्सबारे सबै पक्षमा उचित जानकारी नहुँदा यसले केहि समस्या पनि निम्त्याएको छ ।

ई- स्पोर्ट्स अर्थात् इलेक्ट्रोनिक स्पोर्ट्स । विद्युतीय माध्ययममा खेलिने खेलकुदमा लाखौं खेल छन् । तर कमै खेल मात्र विश्वव्यापी चर्चा र प्रतिस्पर्धमा होमिएको छ । नेपाली परिवेश हेर्ने हो भने विगतमा काउन्टर स्ट्राइक स्थानीय साइबर क्याफेमा प्रचलित थिए । बिस्तारै डोटाले घर घरमा खेल्ने गेमरहरुलाई एकतृत बनायो । स्मार्टफोनको आगमनसँगै पब्जी र फ्री-फायरले बजार लिएको छ । अहिले घर-घरमा इन्टरनेटको पहुँच बढेसँगै विभिन्न खेलहरुमार्फत ई-स्पोर्ट्स होमिनेको संख्या बढेको छ ।

विश्व बजारमा ई-स्पोर्ट्सले एसियाली खेलकुदमा स्थान पाइसकेको छ । सन् २०१८ मा इन्डोनेसियामा डेमो गेमको रुपमा स्थान पाएको ई-स्पोर्ट्समा ६ खेलमा प्रतिस्पर्धा भएको थियो । एरिना अफ भलोर, क्लास रोयल, हर्थस्टोन, लिग अफ लेजेन्ड्स, प्रो इभोलुसन सकर र स्टारक्राफ्ट टु मा प्रतिस्पर्धा भएको थियो । त्यसका लागि छनोट चरण पनि आयोजना भएको थियो । नेपाली टोलीले भने दक्षिण एसियाली छनोट नै पार गर्न सकेको थिएन ।

नेपालले त्यसबेला लिग अफ लेजेन्ड्समा सहभागिता जनाउन दक्षिण एसियाली छनोट खेलेपनि सफल हुन सकेको थिएन । नेपाल ओलम्पिक कमिटिले नेपाल ई-स्पोर्ट्स संघ (नेसा) सँग सहकार्य गर्दै नेपाली टोलीलाई त्यसतर्फ पठाएको थियो । नेपालबाट सौरभ रंजित, सौरभ मास्के, एलेन भट्टराई, एलेन बान्तवा, सुमित महर्जन र सिद्धिरत्न शाक्यको टोलीले नेपालको प्रतिनिधित्व गरेको थियो । भिएतनामको हो चि मिन सहरमा भएको छनोटमा नेपाल सबै खेलमा पराजित हुँदै पुछारमा रहयो । पाकिस्तानले अपराजित रहँदै एसियाली खेलकुदमा स्थान पक्का गर्न सफल रहयो ।

सन् २०२२ मा हुने भनिएको हान्झोउ एसियाली खेलकुद सन् २०२३ को लागि स्थगित भएको छ । यसपटक ८ खेललाई एसियाली खेलकुदमा समावेश गरिएको छ । यसपटक ८ खेललाई पदक पाउने र २ खेललाई डेमो इभेन्टको रुपमा समावेश गरिएको छ । पदक पाउने इभेन्टमा पब्जी मोबाइल, डोटा टु, हर्थस्टोन, लिग अफ लेजेन्ड्स, ड्रिम थ्री किंगडम २, फिफा, स्ट्रिट फाइटर ५ र एरिना अफ भलोर रहेका छन् । एएएसएफ रोबोट मास्टर्स र एइएसएफ भीआर स्पोर्ट्स भने डेमो इभेन्टका रुपमा रहने छन् ।

नेपालले एसियाली खेलकुदमा खेल्नका लागि क्षेत्रीय छनोटमा ६ खेलमा सहभागिता जनाउँदैछ । यसपटक पदक नै रहेको खेलहरु एरिना अफ भलोर, डोटा-२, ड्रिम थ्री किंगडम २, फिफा, हर्थस्टोन र पब्जीमा नेपालले छनोट खेल्ने भएको हो ।

नेसाले गत साता मात्र १४ औं ई-स्पोर्ट्स विश्व च्याम्पियनसिपका लागि नेपालबाट छनोट गर्न प्रतियोगिता आयोजना गरेको थियो । यसबाट डोटा-२, सीएसगो, मोबाइल लेजेन्ड्स, पब्जी मोबाइल र टेकनका लागि खेलाडी पनि छनोट भएका छन् । बालीमा यसै वर्ष हुने मुख्य प्रतियोगिताका लागि अब क्षेत्रीय छनोट हुनेछ ।

नेपाल ई-स्पोर्ट्स संघका अध्यक्ष सुरज डंगोलका अनुसार एसियाली खेलकुदमा नेपालको सहभागितापछि ई-स्पोर्ट्स प्रतिस्पर्धात्मक रुपमा खेल्नेको संख्या पनि बढ्दो रहेको बताए । ‘पछिल्लो समय सहभागिताको संख्या एकदम उत्साहजनक छ । विशेषगरी पब्जी खेलमा हामीले राम्रो संख्या पाएका छौं । यसपटक ६ सय भन्दा बढी टिमले प्रतिस्पर्धा गरेका थिए,’ उनले भने ।

ई-स्पोर्ट्स मनोरन्जनको लागि पछिल्लो समय निकै चर्चामा रहेको माध्यम हो । स्मार्टफोनदेखि गेमिंग गिएरसम्म जोडेर नेपालमा पनि ई-स्पोर्ट्समा होमिनेको संख्या बढ्दो छ । विश्व बजारमा मनोरन्जनकै लागि ई-स्पोर्ट्समा खर्च गर्ने ट्रेन्ड पनि चल्दै आएको छ । व्यावसायिक रुपमा करिअर नै बनाउनेको संख्या पनि धेरै छ । नेपालमा भने अझैपनि सिमित खेलाडीले मात्र यसलाई व्यावसायिक रुपमा अघि बढाएका छन् ।

नेपालमा व्यावसायिक रुपमा नै ई-स्पोर्ट्स टिम खडा गर्ने पहिलो टोली द रियल सोल्जर्स (डीआरएस) हो । एसियाली तथा क्षेत्रीय प्रतियोगितामा निकै प्रतियोगिता जितेको यस टोलीले १२ महिना नै खेलाडीलाई करार सम्झौतामा राखेर तलब दिँदै आएको छ । यसबाहेक प्रतियोगिताबाट आएको पुरस्कार रकममा पनि अधिकांश हिस्सा खेलाडीले नै पाउने गरेका छन् । गत वर्ष पुरस्कार मात्र १ करोड माथि जितेको टोलीले आफ्ना खेलाडीलाई काठमाडौंमा १२ महिना नै सुविधासम्पन्न आवास व्यवस्था समेत गरेको छ ।

डीआरएसका सीइओ भिक्टर पौडेलले ई-स्पोर्ट्स निकै सम्भावना बोकेको खेल रहेको बताए । ‘हामीले ई-स्पोर्ट्समा भविष्य देखेर नै लगानी गरेका हौं । गत वर्ष हामीले अनुबन्ध गरेका खेलाडी अहिले विदेशी टोलीका लागि खेल्नुहुन्छ । वहाँहरुले विदेशी टोलीबाट एकदम राम्रो सुविधासहित खेलमा ध्यान दिन सक्नुहुन्छ । यसले पनि नेपालमा प्रतिभाको कमी छैन भने प्रष्ट पारेको छ,’ पौडेलले भने ।

न्युजुले सार्वजनिक गरेको तथ्यांक अनुसार विश्वभर सन् २०१६ मा ई-स्पोर्ट्समा संलग्न हुनेको संख्या झन्डै २८ करोड थियो । सन् २०१७ मा यो संख्या १९.३ प्रतिशत वृद्धि भएर ३३ करोड ५० लाख पुग्यो । सन् २०१८ मा ३९.५ करोड संख्या रहेको ई-स्पोर्ट्समा सन् २०२१ मा आउँदा झन्डै ४८ करोड सहभागी छन् । सन् २०२२ मा यो संख्या ५३ करोड पुग्ने अनुमान रहेको छ । यसमा ई-स्पोर्ट्स आक्कल झुक्कल हेर्ने र नियमित हेर्ने संख्यामा खासै अन्तर छैन ।

न्युजुकै प्रक्षेपणलाई मान्ने हो भने ई-स्पोर्ट्सले सन् २०२२ मा विश्वभर १.३८ बिलियन डलर आर्जन गर्ने आँकलन रहेको छ । यसमा एक तिहाइ बजार भने चीनमा रहेको छ । सन् २०२० मा ९ सय ९६ मिलियन डलर आर्जन गरेको ई-स्पोर्ट्सले सन् २०२१ मा १.१३ बिलियन डलर आर्जन गरेको थियो ।

ई-स्पोर्ट्सको एक तिहाइ बजार रहेको चीनले पछिल्लो समय भने नयाँ कदम चालेको छ । बालबालिकामा सानो उमेरदेखि नै ई-स्पोर्ट्सको लत लाग्दा समग्र विकासमा असर पर्ने भएपछि सरकारले नियम नै बनाएको छ । हप्तामा तीन घण्टा मात्र अनलाइन खेल खेल्न पाउने नियम सन् २०२१ देखि लागु भइसकेको छ । यसअघि बालबालिकाले रातभर खेल खेल्न नपाउने नियम लगाएको चीनले नियम परिमार्जन गर्दै साताको ३ घण्टामा ल्याएको हो ।

नेपालमा पनि पछिल्लो समय अनलाइन खेलले बालबालिकामा असर गरेको चर्चा सुनिएको छ । कतिपय अवस्थामा पैसा खर्च गर्ने कार्यले पनि अभिभावक आजित भएका छन् । तर यसका लागि अभिभावक आफैंले पनि समय छुट्याएर दिनु उचित हुन्छ । मनोरन्जनका लागि केहि समय छुट्टयाउने हो भने यसले नकारात्मक असर पर्न दिंदैन ।

विश्व ई-स्पोर्ट्समा मुख्यत पाँच पक्षहरु सक्रिय छन् । खेलाडी/टिम, ब्रान्ड/प्रायोजक, मिडिया, इभेन्ट आयोजक र खेल बनाउने कम्पनि ई-स्पोर्ट्सका मुख्य साझेदार हुन् । यिनैको वरपर ई-स्पोर्ट्सको वर्तमान र भविष्य जोडिएको छ । नेपालमा प्रायोजकको कमी हुँदा खेल प्रतियोगिता खासै आयोजना हुन सकेको छैन । कतिपय विद्यालयहरुले स्थानीय रुपमा केहि प्रतियोगिता आयोजना गरेका छन् । तर व्यावसायिक रुपमा भने मौलाउन सकेको अवस्था छैन ।

नेपालमा ई-स्पोर्ट्सको प्रवर्द्धन र नियमन गर्न नेपाल ई-स्पोर्ट्स संघ (नेसा) सन् २०१६ मा स्थापना भएको थियो । यसले सन् २०१६ मा अन्तर्राष्ट्रिय ई-स्पोर्ट्स महासंघ (आईएसईएफ) को मान्यता पनि पाइसकेको छ । नेपालमा भने राष्ट्रिय खेलकुद परिषदले नयाँ संघ दर्ता गर्ने प्रक्रिया बन्द गरेको हुनाले नेसा दर्ता हुन सकेको छैन । तर नेपाल ओलम्पिक कमिटीसँग सहकार्य गरेर नेसाली अन्तर्राष्ट्रिय अधिकारिक प्रतियोगितामा नेपालको प्रतिनिधित्व गर्दै आएको छ । यसका लागि नेसाले हरेक पटक खुला छनोट पनि आयोजना गर्ने गरेको छ ।

पछिल्लो समय काठमाडौं महानगरपालिकाले ई-स्पोर्ट्स प्रतियोगिताको आयोजनाका लागि नगर बजेटमा १ करोड रुपैयाँ बिनियोजन गरे । यसलाई कतिपय व्यक्ति तथा संचारमाध्यमले कुनै व्यक्ति विशेषलाई लक्षित गरेर बजेट निकासा भएको आरोप पनि लगाए । तर मेयर बालेन साहले आफ्नो चुनावी घोषणापत्रमा नै ई-स्पोर्ट्सको लागि बजेट छुट्याइने जनाएका थिए ।

काठमाडौं महानगरपालिकाले यसअघि पनि फुटबलका ए डिभिजन क्लबलाई मोटो रकम उपलब्ध गराउँदै आएको छ । यसबाहेक क्रिकेटतर्फ पुरुषको मेयर्स कप राष्ट्रिय प्रतियोगिताका लागि पनि महानगरले बजेट प्रदान गरेको छ । यसबाहेक अन्य वडा स्तरीय खेल र नगर स्तरीय खेलकुदका कार्यक्रमका लागि पनि बजेट बिनियोजन हुँदै आएको छ ।

स्थानीय निकायबाट नै यसरी खेलकुदका लागि बजेट निकासा हुनु खेल विकासका लागि निकै राम्रो कदम हो । अझ ई-स्पोर्ट्स जस्तो प्राथमिकतामा नपरेको तर सम्भावना बोकेको खेलमा महानगरले चासो दिँदा अन्य कर्पोरेट तथा प्राइभेट कम्पनिलाई पनि प्रायोजन गर्न प्रोत्साहन हुन्छ ।

विश्व फुटबलको सर्वोच्च निकाय फिफाले इन्टरएक्टिभ विश्वकप आयोजना गर्दै आएको छ । विश्वभर फुटबलका हरेक ठुला प्रतियोगिताले आ-आफ्नो अनलाइन लिग नै स्थापना गरेका छन् । कतिपय क्लबहरुले फिफा खेल्नका लागि नै खेलाडी अनुबन्ध पनि गरेका छन् । वेल्सका फरवार्ड ग्यारेथ बेलले त आफ्नो ई-स्पोर्ट्स टिम नै निर्माण गरेका छन् । यसबाहेक एफ१, टेनिस, बक्सिङ लगायत खेलहरुले पनि ई-स्पोर्ट्समा लगानी गर्न सुरु गरिसकेका छन् ।

छोटो समयमा नै विश्व बजारमा बाक्लो उपस्थिति बनाएको ई-स्पोर्ट्स नेपालका लागि वरदान सावित हुन सक्छ । अहिलेको अवस्थामा नै विभिन्न खेलमा अन्तर्राष्ट्रिय प्रभाव जमाएका खेलाडीलाई राम्रो अवसर दिने हो भने अझ धेरै सम्भावनाका ढोका खुल्ने देखिन्छ । एकातर्फ व्यावसायिक प्रतियोगिताबाट आर्थिक आयआर्जन त छँदै छ, सँगसँगै आधिकारिक प्रतियोगितामा देशको प्रतिनिधित्व गर्ने अवसर पनि हुन्छ । ई-स्पोर्ट्स आउने पिढीका लागि करिअर विकल्प नै पनि बन्न सक्छ ।

ई-स्पोर्ट्समा खेलाडी मात्र नभएर प्रशिक्षक, एनालिस्ट, मिडिया लगायत अन्य विभिन्न पाटो पनि छ । बालबालिकामा खेलको लत लागेर समस्याका रुपमा रहेको ई-स्पोर्ट्सलाई राम्रो वातावरण दिने हो भने यसले राम्रो भविष्य देखाउन सक्छ । यसका लागि सम्बन्धित निकायसँगै अभिभावकहरुको पनि उत्तिकै भूमिका रहन्छ ।